الاثناعشریة فی الصلاة الیومیة (کتاب)مؤلف کتاب الاثناعشریة فی الصلاة الیومیة، شیخ بهایی ، محمد بن حسین بن عبد الصمد حارثی (م ۱۰۳۰ ق) می باشد. کتاب الاثنا عشریة فی الصلاة یکی از کتب کم حجم و ارزشمند شیخ بهایی «قده» می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالی کتاباین کتاب، از زمان نگارش مورد توجه علما و فقها واقع شده و حواشی و شروح متعددی بر آن نوشته شده و حتی به شعر درآمده و ترجمه شده است. این کتاب به سبک فقه تفریعی و استدلالی نوشته شده که در آن اقوال فقها و روایات به صورت بسیار مختصر مورد بحث واقع شده است. علاوه بر کتاب صلاة، چهار کتاب دیگر طهارت ، صوم ، زکاة و حج با نام «الاثنا عشریة» در زمان‌های مختلف توسط شیخ بهایی تالیف شده است. ۲ - اهمیت کتابمؤلف در این کتاب آنچه متعلق به نماز از واجبات و مستحبات است در نوشته‌ای متین و روان و به دور از زیاده گویی و کم گویی، جمع آوری نموده است و گاهی تفصیل مباحث کتاب را به دیگر کتب فقهی اش همچون «حبل المتین» و «رسالة فی قصر الصلاة فی الاماکن الاربعة» ارجاع داده است. [۱]
الاثناعشریة فی الصلاة الیومیة، شیخ بهایی، ص۳۰.
[۲]
الاثناعشریة فی الصلاة الیومیة، شیخ بهایی، ص۴۱.
[۳]
الاثناعشریة فی الصلاة الیومیة، شیخ بهایی، ص۳۳.
در کنار این کتاب وی دارای شرحی بر کتاب اثنا عشریه تالیف شیخ حسن بن زین الدین ، صاحب معالم (م ۱۰۱۱ ق) نیز می‌باشد که هم زمان با این کتاب نوشته شده که با مراجعه به آن می‌توان به بعضی از مبانی نظریات وی پی برد. تالیفات متعدد مؤلف و احاطه علمی وی بر علوم مختلف همچون فقه ، اصول فقه ، حدیث ، رجال ، تفسیر ، لغت و ریاضیات آثار علمی او را از نظر جامع نگری در طرح مسائل، ممتاز نموده و این کتاب نیز همچون کتاب‌های دیگر وی دارای این خصوصیت ارزشمند می‌باشد. نوشتن حواشی مصنف در قسمت حواشی کتاب که با عبارت «منه مد ظله العالی» به پایان رسیده است و شماره گذاری آنان توسط ناشر کتاب برای توضیح عبارت‌های کتاب از ارزش‌های چاپ موجود کتاب می‌باشد. آقا بزرگ تهرانی درباره این حواشی می‌نویسد: و علیه حواش منه کثیرة. از دیگر ارزش‌های چاپ موجود، فهارست عامه شامل آیات قرآن ، احادیث، اعلام، اماکن، الفاظ مفسره، کتب مذکور در متن، مصادر تحقیق و فهرست موضوعات می‌باشد که در استفاده خواننده از کتاب بسیار کارگشا و مفید است. شیخ بهایی در خطبه کتاب درباره آن می‌نویسد: هذه مقالة لطیفة فی واجبات الصلاة الیومیة و مستحباتها، مرتبة الفصول علی نهج قریب یسهل تناوله علی الطلاب، و اسلوب غریب یهیش الیه اولوا الالباب. ۳ - تالیف و چاپتالیف کتاب در ۱۷ ربیع الاول سال ۱۰۱۲ ق به پایان رسیده است. در الذریعة به دو چاپ آن اشاره نموده است: ۱. یکی مستقل و در سال ۱۳۰۷ ق ۲. دیگری در کنار «التبصرة» علامه حلی در سال ۱۳۰۹ ق. کتاب موجود در ابتدا توسط مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث در شماره ۱۲ نشریه «تراثنا» انتشار یافته است و بعدها توسط انتشارات کتابخانه آیة الله العظمی مرعشی نجفی در سال ۱۴۰۹ ق چاپ شده است. مصحح و محقق آن شیخ محمد حسون بوده و سید محمود مرعشی بر این امر اشراف داشته است. ۴ - نسخههادر الذریعة به سه نسخه اشاره شده است که عبارتند از: ۱. نسخه متعلق به کتابخانه سید حسن صدر الدین و به خط شیخ عبد الوحید بن نعمت الله جیلانی، از شاگردان مؤلف که مربوط به سال ۱۰۲۳ ق است. ۲. نسخه متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی ، مربوط به سال ۱۰۲۷ ق. ۳. نسخه متعلق به کتابخانه صدر، به خط سید ماجد بن هاشم بن حسین بحرانی (م ۱۰۲۸ ق) که در سال ۱۰۱۲ ق پایان یافته است و آن را برای مؤلف خوانده است و وی آن را اجازه داده است. ۵ - نسخه‌های معتبردر چاپ موجود از دو نسخه خطی بصورت تلفیقی استفاده شده است. اختلاف در بین این دو نسخه کم بوده و فقط در ۷ مورد می‌باشد که در حاشیه کتاب ذکر شده است. نسخه اول متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی با شماره ۲۶۸۳، به خط زین الدین علی نباطی، مربوط به سال ۱۰۱۲ ق است. این نسخه تقریبا دو ماه پس از تالیف کتاب برای مؤلف خوانده شده و وی آن را اجازه داده است. نسخه دوم متعلق به کتابخانه آیة الله سید مرعشی نجفی، با شماره ۷۵، به خط سید سلیمان بن سید محمد بن شدقم حسینی است. این نسخه در سال ۱۰۱۳ ق پایان یافته است و در سال ۱۰۱۶ ق برای شیخ بهایی خوانده شده و ایشان آن را اجازه داده است. در حواشی دو نسخه، عبارت‌هایی برای توضیح متن توسط مؤلف نوشته شده که با عبارت‌های «منه مد ظله» و «لا منه مد ظله العالی» به پایان رسیده است. ۶ - کار گروه تحقیقگروه تحقیق برای استفاده آسان‌تر و کامل تر خوانندگان و آمادگی چاپ آن، دست به کارهای ارزشمندی زده که عبارتند از: ۱. تقطیع متن کتاب به تکه‌هایی و سپس تقسیم هر تکه به قسمت‌هایی بر حسب آنچه که جنبه فنی تدوین کتاب لازم داشته است. ۲. مقابله دو نسخه و اشاره به اختلافات اندک این دو نسخه در حاشیه. ۳. استخراج آیات قرآن کریم و ضبط آنها. ۴. استخراج اقوال فقهی که در متن ذکر شده و روایاتی که به آن استدلال شده است. ۵. نوشتن حواشی مصنف در قسمت حواشی کتاب و شماره گذاری آنان. ۶. بیان نقایص روایاتی که در متن کتاب آمده است در بین علامت معوفتین []. ۷ - تنظیم مطالبمطالب کتاب بر اساس تقسیم بندی خاصی به ۱۴۴ قسمت تقسیم شده است. به این گونه که در ابتدا آنچه متعلق به نماز است به دو قسم افعال و تروک تقسیم می‌شود و هر کدام از این دو به واجب و مستحب و سپس هر کدام از این دو نیز به سه قسم زبانی، قلبی و اعضای بدن تقسیم می‌شود. پس از آن هر کدام از این دو از ده قسم دارای دوازده مصداق است که در مجموع ۱۴۴ مصداق می‌شود. بنابراین فصول اول تا سوم شامل افعال واجب زبانی، جنانی، ارکانی است. فصول چهارم تا ششم، افعال مستحب لسانی، جنانی، ارکانی است. فصول هفتم تا نهم، تروک واجب زبانی، جنانی، ارکانی است. فصول دهم تا دوازدهم، تروک مستحب زبانی، جنانی، ارکانی است. ۸ - شروحکتاب عشریة فی الصلاة همچون سایر اقسام اثنا عشریه، دارای شروح و حواشی متعددی است که در الذریعة [۹]
الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، ج۶، ص۱۲.
به آنها اشاره شده است. ۱. الانوار البهیة تالیف سید نور الدین علی بن علی بن حسن موسوی عاملی، برادر صاحب مدارک (م ۱۰۶۸ ق). این شرح در سال ۱۰۳۴ ق نوشته شده است. ۲. الفوائد السریة فی شرح الاثنا عشریة فی الصلاة تالیف شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی بحرانی (م ۱۱۲۱ ق). ۳. حاشیه بر اثنا عشریه شیخ بهایی تالیف سید ماجد بن هاشم بن حسین بحرانی (م ۱۰۲۸ ق). ۴. حاشیه بر اثنا عشریه شیخ بهایی تالیف علامه شیخ عبد الحسین بن قاسم حلی (م ۱۳۷۵ ق). ۵. حاشیه بر اثنا عشریه شیخ بهایی تالیف شیخ علی بن احمد بن موسوی عاملی، شاگرد صاحب مدارک. ۹ - شعر و نظمارجوزة الاثنا عشریة تالیف شیخ عبدالله بن صالح سماهیجی (م ۱۱۳۵ ق). ۱۰ - ترجمه کتاب اثناعشریهترجمة الاثنا عشریة الصلاتیة البهائیة تالیف صدر الدین محمد بن محمد بن محب تبریزی شهید، شاگرد شیخ بهایی. [۱۵]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۹، ص۴۵.
۱۱ - مصادر مورد استفاده در کتاب اثنا عشریهشیخ بهایی در متن کتاب از اقوال علما و منابع و مصادر مختلف استفاده کرده است. اما بزرگانی که فقط نظر آنان بیان شده است عبارتند از: ۱. ابن جنید - ابن ابی عقیل ۲. شیخ صدوق- شیخ مفید ۳. سید مرتضی - ابو الصلاح حلبی ۴. ابن ادریس - فخر المحققین. و اما بزرگانی که به کتب آنها اشاره شده عبارتند از: ۱. المبسوط ، الخلاف ، النهایة ، تالیف شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق). ۲. المعتبر ، تالیف محقق حلی (م ۶۷۶ ق). ۳. منتهی المطلب ، تالیف علامه حلی (م ۷۲۶ ق). ۴. البیان ، الذکری ، تالیف شهید اول (م ۷۸۶ ق). ۵. تمهید القواعد ، تالیف شهید ثانی (م ۹۶۶ ق). ۱۲ - مآخذ حواشیشیخ بهایی «قده» در حواشی کتاب علاوه بر مآخذ مذکور به منابع دیگری نیز ارجاع داده است که عبارتند از: ۱. قطب راوندی ۲. سید جمال الدین بن طاوس ۳. سلار بن عبد العزیز ۴. ابن زهره ۵. محقق حلی در کتاب‌های سه گانه اش ( مختصر النافع ، شرائع الاسلام ، المعتبر ) ۶. یحیی بن سعید حلی در الجامع للشرائع ۷. صاحب کنز العرفان . ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعنرم افزار شیخ بهایی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |